Նոթեր (Կապիտալիստական համակարգի կառուցվածքային ճգնաժամը և հավանական վախճանը)
1. Կապիտալիզմ, շահույթ, հավելյալ արժեք, կապիտալի կուտակում
• Կապիտալիզմը արտադրաեղանակ է ու դրանից բխող հասարակական կազմավորում և համակարգ,, որի ներքին տրամաբանությունն ու գոյության իմաստը կապիտալի անվերջ կուտակումն է:
• Կապիտալի կուտակման սկզբնաղբյուրը կապիտալիստի շահույթն է:
Շահույթը արտադրված ապրանքի կամ մատուցված ծառայության ինքնարժեքի և վաճառքի գնի տարբերությունն է:
Ինքնարժեքի բաղադրիչներն են ֆիզիքական միջոցները (տարածք, սարքավորումներ, հումք և կամ կիսաֆաբրիկատներ), աշխատավարձերը, հարկերը եւայլն:
Արտադրական գործընթացի արդյունքը` վաճառքի ենթակա ապրանքն ստացվում է, երբ ֆիզիքական միջոցների վրա ի գործ է դրվում մարդկային աշխատանք: Չկա արտադրանք կամ ապրանք առանց աշխատանքի:
Ինքնարժեքի և վաճառքի գնի տարբերությունը, շահույթն առաջանում է այն բանից, որ կապիտալիզմի պայմաններում աշխատանքի վարձատրության և այդ աշխատանքի շնորհիվ արտադրված ապրանքի վաճառքի գնի միջեւ առկա է խզում: Աշխատանքը չի գնահատվում համաձայն իր ստեղծած ապրանքի գնի:
Կապիտալիստական համակարգում աշխատուժը համարվում է ապրանք, որն աշխատանքի շուկայում վաճառվում է վարձու աշխատողի և գնվում կապիտալիստի կողմից: Աշխատուժի բազային գինը նրա վերարտադրության արժեքն է. ավելին սակարկության հարց է, կախված ուժերի հարաբերակցությունից: Վարձու աշխատողը, ստանալով իր ֆիզիքական վերարտադրության համար անհրաժեշտի համարժեք (կամ, ըստ սակարկության, ավելի) վարձատրություն, բայց իր աշխատանքի արդյունքում ստեղծելով ստացածից ավելի մեծ նյութական արժեք, ստեղծում է հավելյալ արժեք: Այդ հավելյալ արժեքը յուրացվում է կապիտալիստի կողմից և դառնում նրա շահույթը, երբ նա որպես ապրանք վաճառում է արտադրանքը:
• Կապիտալի կուտակումը տեղի է ունենում կապիտալիստի կողմից շահույթի ձեռքբերումը տեւական գործընթաց դարձնելու իրողության միջոցով: Կապիտալիստն իր ստացած շահույթի մի մասը վերստին ներդնում է արտադրական կամ ընդհանրապես տնտեսական գործունեության մեջ, լրացուցիչ շահույթ ձեռք բերելու նպատակով, ու այսպես շարունակ:
• Այսպիսով, կապիտալիզմի հիմքը վարձու աշխատանքն է, որի շնորհիվ ձեւավորվում է հավելյալ արժեք, որից ծնվում է շահույթը,, ու այս վերջինի շարունակական ձեռքբերումը ապահովում է կապիտալի անվերջ կուտակում:
2. Մրցակցություն ընդ. մենաշնորհ, տեխնոլոգիական նորարարություն
• Կապիտալիզմը հասկանալու համար անհրաժեշտ է գիտակցել, որ տեսական կամ բացարձակ մրցակցային շուկան, որը գործում է պահանջարկի և մատուցման բացառապես առարկայական օրենքների հիման վրա և դրանով կանոնակարգում գները, գոյություն ունի միայն տնտեսագիտական դասագրքերում: Բացարձակ մրցակցային շուկայի գլխավոր հակառակորդներն իրենք, կապիտալիստներն են: Մրցակցությունն ընդհանրապես, իսկ կատարյալ մրցակցությունը մասնավորաբար, կարող են ապահովել միայն փոքր շահույթներ, իսկ կապիտալը չի բավարարվում փոքր, «խանութպանային» շահույթով: Փոքր շահույթը կուտակում չի ապահովում: Չկա կապիտալիզմ առանց մեծ և գերշահույթի, ինչն իր հերթին ենթադրում է մենաշնորհների կամ կվազիմենաշնոհների առկայություն: Այլ խոսքով, մենաշնորհներն ու կվազիմենաշնոհները ոչ թե «նորմալ» կապիտալիզմից շեղումներ են, այլ բնորոշ են դրան:
• Կապիտալիզմը միշտ առաջնորդվել է տեխնոլոգիական նորարարությունների գաղնիքների տիրացման և պահպանման շնորհիվ կվազիմենաշնորհային ձեռնարկությունների և գերշահույթներ ապահովող մենաշնորհային գների ձեւավորումով:
Այդ նորարարությունների շնորհիվ` ձեռնարկվում է նախապես գոյություն չունեցող, նոր ապրանքների, կամ հին ապրանքատեսակների գերազանցապես նոր որակի տեսակների արտադրություն: Այդ նոր արտադրությունները չեն կարող լինել մրցակցային, որովհետեւ նորարարական տեխնոլոգիաների գաղտնիքներին շատ քչերն են տիրապետում: Գաղտնիքների մենաշնորհով օժտված կապիտալիստներն ու նրանց ձեռնարկություններն ինքնուռույն, առանց շուկայի միջամտության որոշում են արտադրված ապրանքատեսակների գները, ապահովում են գերշահույթներ:
3. Արտադրական ծախսերը, նրանց աճի միտումը
• Կապիտալիստների համար գլխավոր երեք ծախսերը հանդիսանում են անձնակազմի, միջոցների և հարկային ծախսերը:
Համակարգի ձեւավորման սկզբից այս ծախսերն ու գների կառուցվածքում նրանց համամասնությունը միշտ ավելանալու միտում են ունեցել և փաստացի միշտ աճել են: Համակարգը մշտապես միջոցներ է ձեռք արել այդ աճը ոչ միայն սանձելու, այլեւ հետ մղելու նպատակով: Նրան միշտ հաջողվել է դա անել, բայց միայն մասնակի: Եթե ծախսերն ավելացել են երկու կետով, հաջողվել է նրանք հետ մղել մեկ կետով: Շարունակվող այս միտումը դրանց հասցրել է աննախադեպ բարձր մակարդակի:
Ինչու՞ և ինչպե՞ս:
• Անձնակազմի ծախսեր.
Ապրանքների արտադրությունը պահանջում է մարդկային աշխատանք: Որպեսզի արտադրական գործընթացի շարունակականությունը չընդհատվի, անհրաժեշտ է, որ առնվազն ապահովված լինեն աշխատողների ֆիզիքական վերարտադրության պայմանները: Կապիտալիստական համակարգում առաւելագույն շահույթի ձեռքբերման հնարավորությունը ուղիղ համեմատական է նվազագույն հնարավոր աշխատավարձի հետ: Հետեւաբար գործատունէրի համար վարձու աշխատողների աշխատավարձի ամենաձեռնտու չափը նրանց ֆիզիքական վերարտադրությունը երաշխավորող գումարն է, ոչ ավելին: Այնքան ժամանակ, որ կապիտալիստները ունակ են խուսափելու այդ շեմից բարձր աշխատավարձեր վճառելուց, նրանք նախընտրում են մնալ այդ շեմի վրա:
Սակայն վարձու աշխատողները կազմակերպվում են և պահանջում ավելի բարձր աշխատավարձեր: Կազմակերպմանը նպաստում է արտադրական գործընթացի ու հետեւաբար աշխատավորների կոլլեկտիվների կենտրոնացվածությունը, ինչը նրանց հնարավորություն է տալիս ճնշում բանեցնելու գործատուների վրա: Վերջինները, որպես կանոն, դիմադրում են այդ պահանջներին: Բայց այնքան ժամանակ, որ արտադրական գործընթացը նրանց շահույթի տեւական հոսք է ապահովում, նրանք նախընտրում են մասնակիորեն բավարարել պահանջները, քան գործախուլների հետեւանքով կանգնել արտադրական գործընթացի կասեցման փաստի առաջ: Հետեւաբար ամեն անգամ, երբ համակարգը գտնվում է կոնդրատիեվյան ցիկլերի Ա փուլում գործատուները կատարում են որոշ զիջումներ և վարձու աշխատողներն ապահովում աշխատավարձերի բարձրացում: Բայց երբ ավարտվում է վերելքի փուլն ու սկսվում լճացման ու վայրէջքի Բ փուլը, գործատուները, դեմ հանդիման գտնվելով մրցակցության ու հետեւաբար գների ու շահույթի անկման, ձեռնարկում են աշխատավարձերի աճի դեմ տարբեր միջոցառումներ: Օգտվելով լճացման ու գործազրկության աճի պատճառով վարձու աշխատողների կազմակերպվածության թուլացումից, նրանց հաճախ հաջողվում է որոշ չափով զեղջել վերջինների ձեռքբերումները: Բայց հիմնական միջոցը` որին դիմում են սեփականատերերը` արտադրական գործընթացների տեղափոխումն է աշխարհամակարգի կենտրոնից դեպի ծայրամաս, այսինքն` աշխարհագրական այնպիսի շրջաններ, որտեղ արդյունաբերությունը պակաս զարգացած է, առկա է վարձու աշխատանքի թեկնածուների մեծ պահեստ ու աշխատավարձերի մակարդակը դեռեւս ցածր է: Այս լուծումը սակայն մշտական չի կարող լինել: Մի քանի տասնամյակ անց այս նոր շրջաններում եւս տեղի աշխատավորներին հաջողվում է կազմակերպվել և աշխատավարձի ու աշխատանքային պայմանների բարելավում պահանջել: Տվյալ շրջանը դադարում է ցածր աշխատավարձի մակարդակով հատկանշվել և գործատուներն ստիպվում են, իրենց իսկ շահերից ելնելով, արտադրությունները տեղափոխել դեռեւս ցածր աշխատավարձով հատկանշվող մի նոր աշխարհագրական շրջան: (Չինաստանն, օրինակ, 1980-90-ականներին «աշխարհի գործարանը» դառնալուց հետո, տարիներ ի վեր տեքստիլի և մի շարք այլ արտադրությունների համար դարձել է թանգ երկիր և այդ ճյուղերի գործարանների կարեւոր մասն արդեն տեղափոխվել է հարավ-արեւելյան Ասիայի այլ երկրներ): Այս մեխանիզմը հիանալի աշխատել է դարերի ընթացքում սակայն արդեն հասել է ինքնասպառման սահմանին: Հատկապես 1980-90-ականներից կապիտալիստական հարաբերությունները կլանել են համարյա ամբողջ աշխարհը և «կուսական» տարածքները քչացել են: Մյուս կողմից, գյուղերից քաղաքներ գաղթը ամբողջ մոլորակի մաշտապով 20-րդ դարի կեսերից սկսած շեշտակի աճել է, ինչը, հաղորդակցման միջոցների արագ աճի և տեղեկությունների փոխանակման արագացման զուգահեռ, արագացրել է առկա կամ պոտենցիալ աշխատավորների սոցիալական ու քաղաքական հասունացման անհրաժեշտ ժամանակը: Հետեւաբար արտադրական գործընթացները շարունակաբար ցածր աշխատավարձով հատկանշվող նորանոր շրջաններ տեղափոխելու հնարավորությունները մեծ արագությամբ կծկվում են: Կապիտալիստական համակարգն արդեն չի կարողանում արդյունավետ ձեւով պայքարել աշխատավարձերի աճի պատմական միտումին դեմ, ինչի արդյունքում կծկվում է արտադրական գործընթացներից շահույթ ապահովելու իր հնարավորությունը:
• Միջոցների ծախսեր.
Երկար ժամանակ կապիտալիստները արտադրական գործընթացում օգտագործված ոչ բոլոր միջոցների համար են վճառել: Եթե շինությունների, սարքավորումների և ուղղակի օգտագործվող հումքի ծախսերը հոգացել են գործընթացի սեփականատերերը, նույնը չի կարելի ասել երեք այլ միջոցների մասին: Խոսքը վերաբերվում է ապատոքսիֆիկացման, առաջնային ռեսուրսների վերականգման և ենթակառուցվածքային ծախսերին: Կապիտալիստներին երկար ժամանակ հաջողվել է այս ծախսերից ձերբազատվել, դրանք փոխանձելով ուրիշներին` առանձին անհատների, համայնքների կամ ամբողջ հանրությանը: Այդ միտումը սակայն փոխվում է և այդ ծախսերը գնալով ավելի ներառվում են արտադրողի կրած ծախսերի կառուցվածքում, պակասեցնելով շահույթի հնարավորությունները:
•Ապատոքսիֆիկացում. արտադրական թափոնների առկայությունը երկար ժամանակ մարդկանց լուրջ մտահոգություն չի պատճառել: Արդյունաբերական գործունեության շեշտակի աճը, սակայն, բազմապատկել է խնդրի տարողությունը և այն արդեն վաղուց թանգ է արժենում շրջակա միջավայրի` բնությանն ու մարդկանց վրա: Առաջացել է ահազանգային վիճակ և ձեւավորվել է անցյալում համարյա գոյություն չունեցող բնապահպանական հանրային հզոր գիտակցություն և շարժում: Ապատոքսիֆիկացումը պահանջում է ահռելի գումարներ: Հանրությունը պահանջում է, որ ծախսերի բեռն ստանցնեն իրենք, արտադրությունների սեփականատերերը: Աշխատավարձերի աճի պայքարի նմանությամբ, այս ծախսերի արտադրողների կողմից ներքինացման ուղղությամբ մղվող պայքարը արագ թափ է հավաքում ոչ միայն կենտրոնի, այլ նաեւ ծայրամասի` ցածր աշխատավարձերով հատկանշվող երկրներում:
•Առաջնային ռեսուրսների վերականգնում. այս խնդիրը նման է ապատոքսիֆիկացման խնդրին: Անցյալում արտադրական նպատակներով համեմատաբար ավելի քիչ անտառներ էին հատվում ու բնական ընթացքով, թեկուզ դանդաղորեն, վերականգնվում: Ներկայումս անտառահատումներն ու առաջնային այլ ռեսուրսների մսխումը խելահեղորեն աճել են և նրանց վերականգնումը պահանջում է թանգ միջոցներ: Հանրություններն ու պատասխանատու կառավարությունները պահանջում են կամ հետ կանգնել մասսայական անտառահատումներից ու այլ մսխումներից և կամ ստանցնել նրանց վերականգնման ծախսային բեռը:
•Ենթակառուցվածքներ. ենթակառուցվածքները երկրաչափական արագությամբ աճում են: Նրանք, օրինակ` մայրուղիները, չեն ծառայում միայն արտադրողներին, սակայն վերջինները միանշանակորեն օգտվում են դրանցից: Այնքանով, որքանով քաղաքական իշխանությունները այս ծախսերի մի մասը տարածում են արտադրողների վրա, վերջինների ծախսերն ավելանում են:
• Հարկային ծախսեր.
19-րդ դարի երկրորդ կեսին Եվրոպայի արդյունաբերական երկրներում հարկային եկամուտները կազմում էին ազգային եկամուտների մոտ 5%-ը կամ մի փոքր ավելի: 20-րդ դարի սկզբին, մինչեւ Ա համաշխարհային պատերազմ, այդ համեմատությունը 10% էր: 2016թ Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպության (OECD) անդամ երկրների հարկային եկամուտների միջինը կազմում էր հյուսիսային կիսագնդի այդ 36 զարգացած կապիտալիստական երկրների համախմբան համախառն ՀՆԱ-ի 34,3%-ը, իսկ Դանիայում, օրինակ, 45,9%-ը:
Հարկային եկամուտների այս կտրուկ աճը պետական ծախսերի համապատասխան աճի հետեւանք է: Պետական ծախսերը ներառում են երեք գլխավոր ուղղություններ. հավաքական անվտանգություն (զինված ուժեր, ոստիկանություն եւայլն), հանրային բարեկեցություն և պետական կառավարման մարմիններ: Անցնող մեկուկես դարերի ընթացքում պետական ծախսերը կտրուկ աճել են այս բոլոր երեք ուղղություններով, ինչը պահանջել է հարկահավաքման մակարդակի համապատասխան աճ:
•Երկրների արտաքին և ներքին անվտանգության ծախսերը կտրուկ աճել են առաջին հերթին սպառազինության տեխնոլոգիական առաջընթացի կլանած ռեսուրսների, նաեւ անձնակազմերի սոցիալական բարեկեցության ապահովման պատճառով:
•Հանրային բարեկեցության ծախսերը կտրուկ ավելացել են քաղաքացիների հետեւողական պայքարի հետեւանքով: Վերջինները, տասնամյակների պայքարի արդյունքում ապահովել են հանրային կրթության, առողջապահության և արժանապատիվ ծերության (կենսաթոշակի) իրավունք: Սրանք քաղաքացիների, հատկապես աշխատավորական դասերի ամենակարեւոր ձեռքբերումներն են:
Պետական այս հսկայական ծախսերի հոգսը կրում են հարկատուները` տնտեսական հիմնարկություններն ու քաղաքացիները: Կապիտալիստական հիմնարկությունների ու անհատ քաղաքացի կապիտալիստների շահույթներն ի հարկե պակասում են իրենցից գանձված հարկերի պատճառով: Բայց ոչ միայն: Որպեսզի վարձու աշխատող քաղաքացիները կարողանան մուծել իրենցից պահանջված հավելյալ հարկերը, նրանք պետք է ունենան լրացուցիչ եկամուտներ, ինչը ենթադրում է աշխատավարձերի հավելում, այսինքն լրացուցիչ ծախսեր կապիտալիստների համար:
Արտադրական գործընթացների աշխարհագրական սփռումը և բազմացումը, այսինքն սուր մրցակցությունը անհնար են դարձնում անձնակազմի, միջոցների և հարկային ծախսերի վերոնշյալ շեշտակի աճին ի տես ապրանքների վաճառքի գների համապատասխան բարձրացոը, որի հետեւաըքով գների կառուցվածքում շահույթի համամասնությունը փոքրացել է, հանգեցնելով կապիտալիզմի ճգնաժամին:
(Իմմանուել Վալլերշտեին)
4. Աշխարհամակարգ
Կապիտալիստական համակարգը բաղկացած է կապիտալիզմի կենտրոնից և ծայրամասից, ինչպես նաեւ կիսածայրամասից: Դրանք միասին ձեւավորում են կապիտալիստական աշխարհամակարգը:
Կենտրոն/ծայրամաս հարաբերակցությունը հարստության կենտրոնացման և աշխատանքի բաժանման հարաբերակցություն է: Կենտրոնում գործընթացները լինում են գերազանցապես մենաշնորհային, տվյալ ժամանակի նորագույն տեխնոլոգիաներով հագեցած և ապահովում են գերշահույթներ, իսկ ծայրամասերում` հիմնականում մրցակցային, ավանդական դարձած տեխնոլոգիաներով: Կապիտալիստների համար գերշահույթների ձեւավորման պայմաններում վարձու աշխատողներին հաջողվում է հարաբերաբար բարելավել իրենց սոցիալական պայմանները, իսկ կառավարություններին` գանձել ավելի շատ հարկեր: Այս պատճառով արտադրական ծախսերը բացարձակ ծավալով կենտրոնում լինում են ավելի բարձր, քան ծայրամասում:
Երբ ժամանակի ընթացքում տեխնոլոգիական գաղտնիքների անխուսափելի բացահայտման հետեւանքով շուկա են մտնում նոր արտադրողներ, որի հետեւանքով վերջ է դրվում տվյալ արտադրությունում մենաշնորհներին և տեղի է ունենում գների, հետեւաբար և շահույթի անկում, կապիտալիստներն այդ արտադրությունները տեղափոխում են ծայրամասեր, որտեղ ծախսերի մակարդակը ցածր է:
Կենտրոն/ծայրամասեր հարաբերությունները, հետեւաբար, աշխատանքի բաժանման և անհավասար փոխանակման վրա հիմնված հարաբերություններ են: Կապիտալիզմը սնվում է այդ երկու բեւեռների տարբերությունից:
Թեեւ Կենտրոն-ծայրամաս հարաբերակցությունն ըստ էության հարստության կենտրոնացման և աշխատանքի բաժանման հարաբերակցություն է, քան աշխարհագրական հասկացություն, այնուամենայնիվ պարզ է, որ հյուսիսային կիսագնդի, և հատկապես արեւմտյան երկրներում գործընթացները առավելաբար կենտրոնային են, իսկ հարավային կիսագնդում` շատ ավելի ծայրամասային: Այնուամենայնիվ, բոլոր երկրներում էլ գոյություն ունեն թե' կենտրոնային և թե ծայրամասային գործընթացներ:
Արտադրական գործընթացների տեւական տեղափոխման պատճառով կապիտալիզմն ու կապիտալիստական հարաբերություններն աշխարհագրականորեն շարունակաբար տարածվել են, նորանոր շրջաններ դարձնելով աշխարհամակարգի ծայրամաս: Իսկ որոշ (սահմանափակ) թվով երկրների հաջողվել է դուրս գալ ծայրամասային իրավիճակից և ստանալ կենտրոնային հատկանիշներ. բայց այս երեւույթն օրինաչափ չէ:
Որոշ երկրներ և շրջաններ համարվում են կիսածայրամասային, որովհետեւ կենտրոնի հետ ունեն ծայրամասային, իսկ որոշ ծայրամասերի հետ` կենտրոնային հարաբերություններ:
5. Արդյունաբերական հեղափոխություն
Տեխնոլոգիական նորարարություններն ու կապիտալիզմը հանդիսացել են փոխադարձ առաջընթացի խթաններ:
Նորարարությունների գաղտնիքների տիրապետումը հնարավորություն է տալիս ձեւավորել մենաշնորհներ և ապահովել գերշահույթներ: Բայց այդ գաղտնիքները որոշ ժամանակ անց (սովորաբար 25-30 տարի) բացահայտվում են, նորանոր արտադրողներ մտնում են շուկա, տվյալ արտադրությունը դառնում է մրցակցային և դադարում է գերշահույթներ ապահովել: Մենաշնորհի կորուստը կապիտալիստներին մղում է` վերստին մենաշնորհային դիրք գրավելու նպատակով նոր հայտնագործումներ ֆինանսավորել և ի հայտ են գալիս նոր տեխնոլոգիական նորարարություններ, որոնք իրենց հերթին դառնում են մենաշնորհներ, ... մինչեւ նրանց եւս գաղտնազերծումը ... և այսպես շարունակ:
Դեռեւս ոչ արդյունաբերական ժամանակաշրջանի կարեւորագույն հայտնագործումներից մեկը եղել է խորը ջրային նավարկության հնարավորության ձեռքբերումը (կարավել նավերը եւայլն), որոնք բացեցին աշխարհագրական հետախուզությունների, նորահայտ երկրամասերից և տարածաշրջաններից հումքի ձեռքբերման, գաղութատիրության, հարստության կուտակման և եվրոպայի գլոբալ գերիշխանության դարաշրջանը:
Այս իրողությունն առնվազն նպաստեց գիտական առաջընթացին: XVIII-րդ դարի վերջին քառորդին ջրի և շոգու ուժի արդյունաբերական կիրառումն սկիզբ դրեց արդյունաբերական հեղափոխության: Յուրաքանչյուր արդյունաբերական հեղափոխության հիմքում գտնվում է նորահայտ տեխնոլոգիաների ներմուծում արդյունաբերական գործընթացներում: Ընդհանուր օգտագործման այդ տեխնոլոգիաների հենքի վրա տասնամյակներ շարունակ տեղի են ունենում նորարարություններ: Ջրի և շոգու ուժի արդյունաբերական օգտագործումը մինչեւ 1830-40թթ. ծնունդ է տվել մանվածագործության, երկաթի արտադրության և ձուլման, երկաթգծի և բազմաթիվ այլ նորարարությունների:
2-րդ արդյունաբերական հեղափոխության հիմքում գտնվում են էլեքտրուժի և ներքին այրման հայտնագործությունների արդյունաբերական կիրառում, որոնք հիմք են ծառայել տասնամյակներ շարունակ կատարված նորարարությունների` մետալուրգիա, ծանր ինժիներություն, ավտոմեքենաներ, մասսայական արտադրություն եւայլն: Սովորական էլեքտրալամպից ու հեռախոսից մինչեւ սառնարաններ, լվազքի մեքենա, կենտրոնական ջեռուցում ու օդափոխիչ, վերելակ ու ինքնաթիռ 2-րդ հեղափոխության պտուղներն են:
3-րդ արդյունաբերական հեղափոխության, համակարգիչների և համացանցի հիմքում գտնվում են ընդհանուր օգտագործման նոր` թվային տեխնոլոգիաները: Դրանց երկրորդ սերունդը, արհեստական բանականությունն ու դրանով օժտված ռոբոտները երբեմն համարվում են 4-րդ հեղափոխության բաղադրիչներ: Վերջինին հաստատապես մաս են կազմում կենսատեխնոլոգիաներն ու նանոտեխնոլոգիաները:
6. Ապրանքայնացում
• Շահույթի ձեւավորման և կապիտալի կուտակման գործընթացի տեւական շարունակականության ապահովումը պահանջում է ամեն ինչի ապրանքայնացում (commodification). ամեն ինչ պետք է վերածվի ապրանքի, ենթակա լինի առուվաճառքի: Տեւաբար ծավալվելու և շահույթ ապահովելու նպատակով կապիտալիզմն ապրանքների է վերածել մարդկային տարրական ու ոչ տարրական պահանջներ, տեւաբար ստեղծել նոր, արհեստական պահանջներ, նորեր ձեւավորելու նպատակով ոչնչացրել հին պահանջներ («ստեղծագործ ոչնչացում» (creative destruction))
• Կապիտալիզմը արտադրաեղանակ է ու դրանից բխող հասարակական կազմավորում և համակարգ,, որի ներքին տրամաբանությունն ու գոյության իմաստը կապիտալի անվերջ կուտակումն է:
• Կապիտալի կուտակման սկզբնաղբյուրը կապիտալիստի շահույթն է:
Շահույթը արտադրված ապրանքի կամ մատուցված ծառայության ինքնարժեքի և վաճառքի գնի տարբերությունն է:
Ինքնարժեքի բաղադրիչներն են ֆիզիքական միջոցները (տարածք, սարքավորումներ, հումք և կամ կիսաֆաբրիկատներ), աշխատավարձերը, հարկերը եւայլն:
Արտադրական գործընթացի արդյունքը` վաճառքի ենթակա ապրանքն ստացվում է, երբ ֆիզիքական միջոցների վրա ի գործ է դրվում մարդկային աշխատանք: Չկա արտադրանք կամ ապրանք առանց աշխատանքի:
Ինքնարժեքի և վաճառքի գնի տարբերությունը, շահույթն առաջանում է այն բանից, որ կապիտալիզմի պայմաններում աշխատանքի վարձատրության և այդ աշխատանքի շնորհիվ արտադրված ապրանքի վաճառքի գնի միջեւ առկա է խզում: Աշխատանքը չի գնահատվում համաձայն իր ստեղծած ապրանքի գնի:
Կապիտալիստական համակարգում աշխատուժը համարվում է ապրանք, որն աշխատանքի շուկայում վաճառվում է վարձու աշխատողի և գնվում կապիտալիստի կողմից: Աշխատուժի բազային գինը նրա վերարտադրության արժեքն է. ավելին սակարկության հարց է, կախված ուժերի հարաբերակցությունից: Վարձու աշխատողը, ստանալով իր ֆիզիքական վերարտադրության համար անհրաժեշտի համարժեք (կամ, ըստ սակարկության, ավելի) վարձատրություն, բայց իր աշխատանքի արդյունքում ստեղծելով ստացածից ավելի մեծ նյութական արժեք, ստեղծում է հավելյալ արժեք: Այդ հավելյալ արժեքը յուրացվում է կապիտալիստի կողմից և դառնում նրա շահույթը, երբ նա որպես ապրանք վաճառում է արտադրանքը:
• Կապիտալի կուտակումը տեղի է ունենում կապիտալիստի կողմից շահույթի ձեռքբերումը տեւական գործընթաց դարձնելու իրողության միջոցով: Կապիտալիստն իր ստացած շահույթի մի մասը վերստին ներդնում է արտադրական կամ ընդհանրապես տնտեսական գործունեության մեջ, լրացուցիչ շահույթ ձեռք բերելու նպատակով, ու այսպես շարունակ:
• Այսպիսով, կապիտալիզմի հիմքը վարձու աշխատանքն է, որի շնորհիվ ձեւավորվում է հավելյալ արժեք, որից ծնվում է շահույթը,, ու այս վերջինի շարունակական ձեռքբերումը ապահովում է կապիտալի անվերջ կուտակում:
2. Մրցակցություն ընդ. մենաշնորհ, տեխնոլոգիական նորարարություն
• Կապիտալիզմը հասկանալու համար անհրաժեշտ է գիտակցել, որ տեսական կամ բացարձակ մրցակցային շուկան, որը գործում է պահանջարկի և մատուցման բացառապես առարկայական օրենքների հիման վրա և դրանով կանոնակարգում գները, գոյություն ունի միայն տնտեսագիտական դասագրքերում: Բացարձակ մրցակցային շուկայի գլխավոր հակառակորդներն իրենք, կապիտալիստներն են: Մրցակցությունն ընդհանրապես, իսկ կատարյալ մրցակցությունը մասնավորաբար, կարող են ապահովել միայն փոքր շահույթներ, իսկ կապիտալը չի բավարարվում փոքր, «խանութպանային» շահույթով: Փոքր շահույթը կուտակում չի ապահովում: Չկա կապիտալիզմ առանց մեծ և գերշահույթի, ինչն իր հերթին ենթադրում է մենաշնորհների կամ կվազիմենաշնոհների առկայություն: Այլ խոսքով, մենաշնորհներն ու կվազիմենաշնոհները ոչ թե «նորմալ» կապիտալիզմից շեղումներ են, այլ բնորոշ են դրան:
• Կապիտալիզմը միշտ առաջնորդվել է տեխնոլոգիական նորարարությունների գաղնիքների տիրացման և պահպանման շնորհիվ կվազիմենաշնորհային ձեռնարկությունների և գերշահույթներ ապահովող մենաշնորհային գների ձեւավորումով:
Այդ նորարարությունների շնորհիվ` ձեռնարկվում է նախապես գոյություն չունեցող, նոր ապրանքների, կամ հին ապրանքատեսակների գերազանցապես նոր որակի տեսակների արտադրություն: Այդ նոր արտադրությունները չեն կարող լինել մրցակցային, որովհետեւ նորարարական տեխնոլոգիաների գաղտնիքներին շատ քչերն են տիրապետում: Գաղտնիքների մենաշնորհով օժտված կապիտալիստներն ու նրանց ձեռնարկություններն ինքնուռույն, առանց շուկայի միջամտության որոշում են արտադրված ապրանքատեսակների գները, ապահովում են գերշահույթներ:
3. Արտադրական ծախսերը, նրանց աճի միտումը
• Կապիտալիստների համար գլխավոր երեք ծախսերը հանդիսանում են անձնակազմի, միջոցների և հարկային ծախսերը:
Համակարգի ձեւավորման սկզբից այս ծախսերն ու գների կառուցվածքում նրանց համամասնությունը միշտ ավելանալու միտում են ունեցել և փաստացի միշտ աճել են: Համակարգը մշտապես միջոցներ է ձեռք արել այդ աճը ոչ միայն սանձելու, այլեւ հետ մղելու նպատակով: Նրան միշտ հաջողվել է դա անել, բայց միայն մասնակի: Եթե ծախսերն ավելացել են երկու կետով, հաջողվել է նրանք հետ մղել մեկ կետով: Շարունակվող այս միտումը դրանց հասցրել է աննախադեպ բարձր մակարդակի:
Ինչու՞ և ինչպե՞ս:
• Անձնակազմի ծախսեր.
Ապրանքների արտադրությունը պահանջում է մարդկային աշխատանք: Որպեսզի արտադրական գործընթացի շարունակականությունը չընդհատվի, անհրաժեշտ է, որ առնվազն ապահովված լինեն աշխատողների ֆիզիքական վերարտադրության պայմանները: Կապիտալիստական համակարգում առաւելագույն շահույթի ձեռքբերման հնարավորությունը ուղիղ համեմատական է նվազագույն հնարավոր աշխատավարձի հետ: Հետեւաբար գործատունէրի համար վարձու աշխատողների աշխատավարձի ամենաձեռնտու չափը նրանց ֆիզիքական վերարտադրությունը երաշխավորող գումարն է, ոչ ավելին: Այնքան ժամանակ, որ կապիտալիստները ունակ են խուսափելու այդ շեմից բարձր աշխատավարձեր վճառելուց, նրանք նախընտրում են մնալ այդ շեմի վրա:
Սակայն վարձու աշխատողները կազմակերպվում են և պահանջում ավելի բարձր աշխատավարձեր: Կազմակերպմանը նպաստում է արտադրական գործընթացի ու հետեւաբար աշխատավորների կոլլեկտիվների կենտրոնացվածությունը, ինչը նրանց հնարավորություն է տալիս ճնշում բանեցնելու գործատուների վրա: Վերջինները, որպես կանոն, դիմադրում են այդ պահանջներին: Բայց այնքան ժամանակ, որ արտադրական գործընթացը նրանց շահույթի տեւական հոսք է ապահովում, նրանք նախընտրում են մասնակիորեն բավարարել պահանջները, քան գործախուլների հետեւանքով կանգնել արտադրական գործընթացի կասեցման փաստի առաջ: Հետեւաբար ամեն անգամ, երբ համակարգը գտնվում է կոնդրատիեվյան ցիկլերի Ա փուլում գործատուները կատարում են որոշ զիջումներ և վարձու աշխատողներն ապահովում աշխատավարձերի բարձրացում: Բայց երբ ավարտվում է վերելքի փուլն ու սկսվում լճացման ու վայրէջքի Բ փուլը, գործատուները, դեմ հանդիման գտնվելով մրցակցության ու հետեւաբար գների ու շահույթի անկման, ձեռնարկում են աշխատավարձերի աճի դեմ տարբեր միջոցառումներ: Օգտվելով լճացման ու գործազրկության աճի պատճառով վարձու աշխատողների կազմակերպվածության թուլացումից, նրանց հաճախ հաջողվում է որոշ չափով զեղջել վերջինների ձեռքբերումները: Բայց հիմնական միջոցը` որին դիմում են սեփականատերերը` արտադրական գործընթացների տեղափոխումն է աշխարհամակարգի կենտրոնից դեպի ծայրամաս, այսինքն` աշխարհագրական այնպիսի շրջաններ, որտեղ արդյունաբերությունը պակաս զարգացած է, առկա է վարձու աշխատանքի թեկնածուների մեծ պահեստ ու աշխատավարձերի մակարդակը դեռեւս ցածր է: Այս լուծումը սակայն մշտական չի կարող լինել: Մի քանի տասնամյակ անց այս նոր շրջաններում եւս տեղի աշխատավորներին հաջողվում է կազմակերպվել և աշխատավարձի ու աշխատանքային պայմանների բարելավում պահանջել: Տվյալ շրջանը դադարում է ցածր աշխատավարձի մակարդակով հատկանշվել և գործատուներն ստիպվում են, իրենց իսկ շահերից ելնելով, արտադրությունները տեղափոխել դեռեւս ցածր աշխատավարձով հատկանշվող մի նոր աշխարհագրական շրջան: (Չինաստանն, օրինակ, 1980-90-ականներին «աշխարհի գործարանը» դառնալուց հետո, տարիներ ի վեր տեքստիլի և մի շարք այլ արտադրությունների համար դարձել է թանգ երկիր և այդ ճյուղերի գործարանների կարեւոր մասն արդեն տեղափոխվել է հարավ-արեւելյան Ասիայի այլ երկրներ): Այս մեխանիզմը հիանալի աշխատել է դարերի ընթացքում սակայն արդեն հասել է ինքնասպառման սահմանին: Հատկապես 1980-90-ականներից կապիտալիստական հարաբերությունները կլանել են համարյա ամբողջ աշխարհը և «կուսական» տարածքները քչացել են: Մյուս կողմից, գյուղերից քաղաքներ գաղթը ամբողջ մոլորակի մաշտապով 20-րդ դարի կեսերից սկսած շեշտակի աճել է, ինչը, հաղորդակցման միջոցների արագ աճի և տեղեկությունների փոխանակման արագացման զուգահեռ, արագացրել է առկա կամ պոտենցիալ աշխատավորների սոցիալական ու քաղաքական հասունացման անհրաժեշտ ժամանակը: Հետեւաբար արտադրական գործընթացները շարունակաբար ցածր աշխատավարձով հատկանշվող նորանոր շրջաններ տեղափոխելու հնարավորությունները մեծ արագությամբ կծկվում են: Կապիտալիստական համակարգն արդեն չի կարողանում արդյունավետ ձեւով պայքարել աշխատավարձերի աճի պատմական միտումին դեմ, ինչի արդյունքում կծկվում է արտադրական գործընթացներից շահույթ ապահովելու իր հնարավորությունը:
• Միջոցների ծախսեր.
Երկար ժամանակ կապիտալիստները արտադրական գործընթացում օգտագործված ոչ բոլոր միջոցների համար են վճառել: Եթե շինությունների, սարքավորումների և ուղղակի օգտագործվող հումքի ծախսերը հոգացել են գործընթացի սեփականատերերը, նույնը չի կարելի ասել երեք այլ միջոցների մասին: Խոսքը վերաբերվում է ապատոքսիֆիկացման, առաջնային ռեսուրսների վերականգման և ենթակառուցվածքային ծախսերին: Կապիտալիստներին երկար ժամանակ հաջողվել է այս ծախսերից ձերբազատվել, դրանք փոխանձելով ուրիշներին` առանձին անհատների, համայնքների կամ ամբողջ հանրությանը: Այդ միտումը սակայն փոխվում է և այդ ծախսերը գնալով ավելի ներառվում են արտադրողի կրած ծախսերի կառուցվածքում, պակասեցնելով շահույթի հնարավորությունները:
•Ապատոքսիֆիկացում. արտադրական թափոնների առկայությունը երկար ժամանակ մարդկանց լուրջ մտահոգություն չի պատճառել: Արդյունաբերական գործունեության շեշտակի աճը, սակայն, բազմապատկել է խնդրի տարողությունը և այն արդեն վաղուց թանգ է արժենում շրջակա միջավայրի` բնությանն ու մարդկանց վրա: Առաջացել է ահազանգային վիճակ և ձեւավորվել է անցյալում համարյա գոյություն չունեցող բնապահպանական հանրային հզոր գիտակցություն և շարժում: Ապատոքսիֆիկացումը պահանջում է ահռելի գումարներ: Հանրությունը պահանջում է, որ ծախսերի բեռն ստանցնեն իրենք, արտադրությունների սեփականատերերը: Աշխատավարձերի աճի պայքարի նմանությամբ, այս ծախսերի արտադրողների կողմից ներքինացման ուղղությամբ մղվող պայքարը արագ թափ է հավաքում ոչ միայն կենտրոնի, այլ նաեւ ծայրամասի` ցածր աշխատավարձերով հատկանշվող երկրներում:
•Առաջնային ռեսուրսների վերականգնում. այս խնդիրը նման է ապատոքսիֆիկացման խնդրին: Անցյալում արտադրական նպատակներով համեմատաբար ավելի քիչ անտառներ էին հատվում ու բնական ընթացքով, թեկուզ դանդաղորեն, վերականգնվում: Ներկայումս անտառահատումներն ու առաջնային այլ ռեսուրսների մսխումը խելահեղորեն աճել են և նրանց վերականգնումը պահանջում է թանգ միջոցներ: Հանրություններն ու պատասխանատու կառավարությունները պահանջում են կամ հետ կանգնել մասսայական անտառահատումներից ու այլ մսխումներից և կամ ստանցնել նրանց վերականգնման ծախսային բեռը:
•Ենթակառուցվածքներ. ենթակառուցվածքները երկրաչափական արագությամբ աճում են: Նրանք, օրինակ` մայրուղիները, չեն ծառայում միայն արտադրողներին, սակայն վերջինները միանշանակորեն օգտվում են դրանցից: Այնքանով, որքանով քաղաքական իշխանությունները այս ծախսերի մի մասը տարածում են արտադրողների վրա, վերջինների ծախսերն ավելանում են:
• Հարկային ծախսեր.
19-րդ դարի երկրորդ կեսին Եվրոպայի արդյունաբերական երկրներում հարկային եկամուտները կազմում էին ազգային եկամուտների մոտ 5%-ը կամ մի փոքր ավելի: 20-րդ դարի սկզբին, մինչեւ Ա համաշխարհային պատերազմ, այդ համեմատությունը 10% էր: 2016թ Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպության (OECD) անդամ երկրների հարկային եկամուտների միջինը կազմում էր հյուսիսային կիսագնդի այդ 36 զարգացած կապիտալիստական երկրների համախմբան համախառն ՀՆԱ-ի 34,3%-ը, իսկ Դանիայում, օրինակ, 45,9%-ը:
Հարկային եկամուտների այս կտրուկ աճը պետական ծախսերի համապատասխան աճի հետեւանք է: Պետական ծախսերը ներառում են երեք գլխավոր ուղղություններ. հավաքական անվտանգություն (զինված ուժեր, ոստիկանություն եւայլն), հանրային բարեկեցություն և պետական կառավարման մարմիններ: Անցնող մեկուկես դարերի ընթացքում պետական ծախսերը կտրուկ աճել են այս բոլոր երեք ուղղություններով, ինչը պահանջել է հարկահավաքման մակարդակի համապատասխան աճ:
•Երկրների արտաքին և ներքին անվտանգության ծախսերը կտրուկ աճել են առաջին հերթին սպառազինության տեխնոլոգիական առաջընթացի կլանած ռեսուրսների, նաեւ անձնակազմերի սոցիալական բարեկեցության ապահովման պատճառով:
•Հանրային բարեկեցության ծախսերը կտրուկ ավելացել են քաղաքացիների հետեւողական պայքարի հետեւանքով: Վերջինները, տասնամյակների պայքարի արդյունքում ապահովել են հանրային կրթության, առողջապահության և արժանապատիվ ծերության (կենսաթոշակի) իրավունք: Սրանք քաղաքացիների, հատկապես աշխատավորական դասերի ամենակարեւոր ձեռքբերումներն են:
Պետական այս հսկայական ծախսերի հոգսը կրում են հարկատուները` տնտեսական հիմնարկություններն ու քաղաքացիները: Կապիտալիստական հիմնարկությունների ու անհատ քաղաքացի կապիտալիստների շահույթներն ի հարկե պակասում են իրենցից գանձված հարկերի պատճառով: Բայց ոչ միայն: Որպեսզի վարձու աշխատող քաղաքացիները կարողանան մուծել իրենցից պահանջված հավելյալ հարկերը, նրանք պետք է ունենան լրացուցիչ եկամուտներ, ինչը ենթադրում է աշխատավարձերի հավելում, այսինքն լրացուցիչ ծախսեր կապիտալիստների համար:
Արտադրական գործընթացների աշխարհագրական սփռումը և բազմացումը, այսինքն սուր մրցակցությունը անհնար են դարձնում անձնակազմի, միջոցների և հարկային ծախսերի վերոնշյալ շեշտակի աճին ի տես ապրանքների վաճառքի գների համապատասխան բարձրացոը, որի հետեւաըքով գների կառուցվածքում շահույթի համամասնությունը փոքրացել է, հանգեցնելով կապիտալիզմի ճգնաժամին:
(Իմմանուել Վալլերշտեին)
4. Աշխարհամակարգ
Կապիտալիստական համակարգը բաղկացած է կապիտալիզմի կենտրոնից և ծայրամասից, ինչպես նաեւ կիսածայրամասից: Դրանք միասին ձեւավորում են կապիտալիստական աշխարհամակարգը:
Կենտրոն/ծայրամաս հարաբերակցությունը հարստության կենտրոնացման և աշխատանքի բաժանման հարաբերակցություն է: Կենտրոնում գործընթացները լինում են գերազանցապես մենաշնորհային, տվյալ ժամանակի նորագույն տեխնոլոգիաներով հագեցած և ապահովում են գերշահույթներ, իսկ ծայրամասերում` հիմնականում մրցակցային, ավանդական դարձած տեխնոլոգիաներով: Կապիտալիստների համար գերշահույթների ձեւավորման պայմաններում վարձու աշխատողներին հաջողվում է հարաբերաբար բարելավել իրենց սոցիալական պայմանները, իսկ կառավարություններին` գանձել ավելի շատ հարկեր: Այս պատճառով արտադրական ծախսերը բացարձակ ծավալով կենտրոնում լինում են ավելի բարձր, քան ծայրամասում:
Երբ ժամանակի ընթացքում տեխնոլոգիական գաղտնիքների անխուսափելի բացահայտման հետեւանքով շուկա են մտնում նոր արտադրողներ, որի հետեւանքով վերջ է դրվում տվյալ արտադրությունում մենաշնորհներին և տեղի է ունենում գների, հետեւաբար և շահույթի անկում, կապիտալիստներն այդ արտադրությունները տեղափոխում են ծայրամասեր, որտեղ ծախսերի մակարդակը ցածր է:
Կենտրոն/ծայրամասեր հարաբերությունները, հետեւաբար, աշխատանքի բաժանման և անհավասար փոխանակման վրա հիմնված հարաբերություններ են: Կապիտալիզմը սնվում է այդ երկու բեւեռների տարբերությունից:
Թեեւ Կենտրոն-ծայրամաս հարաբերակցությունն ըստ էության հարստության կենտրոնացման և աշխատանքի բաժանման հարաբերակցություն է, քան աշխարհագրական հասկացություն, այնուամենայնիվ պարզ է, որ հյուսիսային կիսագնդի, և հատկապես արեւմտյան երկրներում գործընթացները առավելաբար կենտրոնային են, իսկ հարավային կիսագնդում` շատ ավելի ծայրամասային: Այնուամենայնիվ, բոլոր երկրներում էլ գոյություն ունեն թե' կենտրոնային և թե ծայրամասային գործընթացներ:
Արտադրական գործընթացների տեւական տեղափոխման պատճառով կապիտալիզմն ու կապիտալիստական հարաբերություններն աշխարհագրականորեն շարունակաբար տարածվել են, նորանոր շրջաններ դարձնելով աշխարհամակարգի ծայրամաս: Իսկ որոշ (սահմանափակ) թվով երկրների հաջողվել է դուրս գալ ծայրամասային իրավիճակից և ստանալ կենտրոնային հատկանիշներ. բայց այս երեւույթն օրինաչափ չէ:
Որոշ երկրներ և շրջաններ համարվում են կիսածայրամասային, որովհետեւ կենտրոնի հետ ունեն ծայրամասային, իսկ որոշ ծայրամասերի հետ` կենտրոնային հարաբերություններ:
5. Արդյունաբերական հեղափոխություն
Տեխնոլոգիական նորարարություններն ու կապիտալիզմը հանդիսացել են փոխադարձ առաջընթացի խթաններ:
Նորարարությունների գաղտնիքների տիրապետումը հնարավորություն է տալիս ձեւավորել մենաշնորհներ և ապահովել գերշահույթներ: Բայց այդ գաղտնիքները որոշ ժամանակ անց (սովորաբար 25-30 տարի) բացահայտվում են, նորանոր արտադրողներ մտնում են շուկա, տվյալ արտադրությունը դառնում է մրցակցային և դադարում է գերշահույթներ ապահովել: Մենաշնորհի կորուստը կապիտալիստներին մղում է` վերստին մենաշնորհային դիրք գրավելու նպատակով նոր հայտնագործումներ ֆինանսավորել և ի հայտ են գալիս նոր տեխնոլոգիական նորարարություններ, որոնք իրենց հերթին դառնում են մենաշնորհներ, ... մինչեւ նրանց եւս գաղտնազերծումը ... և այսպես շարունակ:
Դեռեւս ոչ արդյունաբերական ժամանակաշրջանի կարեւորագույն հայտնագործումներից մեկը եղել է խորը ջրային նավարկության հնարավորության ձեռքբերումը (կարավել նավերը եւայլն), որոնք բացեցին աշխարհագրական հետախուզությունների, նորահայտ երկրամասերից և տարածաշրջաններից հումքի ձեռքբերման, գաղութատիրության, հարստության կուտակման և եվրոպայի գլոբալ գերիշխանության դարաշրջանը:
Այս իրողությունն առնվազն նպաստեց գիտական առաջընթացին: XVIII-րդ դարի վերջին քառորդին ջրի և շոգու ուժի արդյունաբերական կիրառումն սկիզբ դրեց արդյունաբերական հեղափոխության: Յուրաքանչյուր արդյունաբերական հեղափոխության հիմքում գտնվում է նորահայտ տեխնոլոգիաների ներմուծում արդյունաբերական գործընթացներում: Ընդհանուր օգտագործման այդ տեխնոլոգիաների հենքի վրա տասնամյակներ շարունակ տեղի են ունենում նորարարություններ: Ջրի և շոգու ուժի արդյունաբերական օգտագործումը մինչեւ 1830-40թթ. ծնունդ է տվել մանվածագործության, երկաթի արտադրության և ձուլման, երկաթգծի և բազմաթիվ այլ նորարարությունների:
2-րդ արդյունաբերական հեղափոխության հիմքում գտնվում են էլեքտրուժի և ներքին այրման հայտնագործությունների արդյունաբերական կիրառում, որոնք հիմք են ծառայել տասնամյակներ շարունակ կատարված նորարարությունների` մետալուրգիա, ծանր ինժիներություն, ավտոմեքենաներ, մասսայական արտադրություն եւայլն: Սովորական էլեքտրալամպից ու հեռախոսից մինչեւ սառնարաններ, լվազքի մեքենա, կենտրոնական ջեռուցում ու օդափոխիչ, վերելակ ու ինքնաթիռ 2-րդ հեղափոխության պտուղներն են:
3-րդ արդյունաբերական հեղափոխության, համակարգիչների և համացանցի հիմքում գտնվում են ընդհանուր օգտագործման նոր` թվային տեխնոլոգիաները: Դրանց երկրորդ սերունդը, արհեստական բանականությունն ու դրանով օժտված ռոբոտները երբեմն համարվում են 4-րդ հեղափոխության բաղադրիչներ: Վերջինին հաստատապես մաս են կազմում կենսատեխնոլոգիաներն ու նանոտեխնոլոգիաները:
6. Ապրանքայնացում
• Շահույթի ձեւավորման և կապիտալի կուտակման գործընթացի տեւական շարունակականության ապահովումը պահանջում է ամեն ինչի ապրանքայնացում (commodification). ամեն ինչ պետք է վերածվի ապրանքի, ենթակա լինի առուվաճառքի: Տեւաբար ծավալվելու և շահույթ ապահովելու նպատակով կապիտալիզմն ապրանքների է վերածել մարդկային տարրական ու ոչ տարրական պահանջներ, տեւաբար ստեղծել նոր, արհեստական պահանջներ, նորեր ձեւավորելու նպատակով ոչնչացրել հին պահանջներ («ստեղծագործ ոչնչացում» (creative destruction))
Comments
Post a Comment